Pałac Staszica […] stanowić będzie po wsze czasy widomy znak kultu dla nauki ojczystej, symbol czci dla jej dostojeństwa i zrozumienia jej potężnego znaczenia dla życia i wielkości narodu polskiego. A ponad tym gmachem unosić się będzie duch jego twórcy, wielkiego obywatela Polaka — Staszica.

Leon Kryński, 1925

Wystawa Dzieje Pałacu Staszica składa się z dziesięciu komputerowo opracowanych plansz, prezentujących intrygującą i nie wszystkim znaną, natomiast od dawna wzbudzającą duże zainteresowanie warszawiaków, historię tego dostojnego gmachu, od początku i po wsze czasy przeznaczonego przez Stanisława Staszica na dom nauki polskiej, zaprojektowanego na początku XIX wieku przez florentczyka Antonia Corazziego. Do dnia dzisiejszego mury Pałacu Staszica skupiają „mężów nauki”, oddających się badaniom języka ojczystego, literatury, historii oraz doskonaleniu umiejętności w różnych dziedzinach wiedzy. Początki burzliwej historii miejsca, na którym w latach 1820–1823 wzniesiono dzięki staraniom i funduszom 2. prezesa TPN dom Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk, sięgają 1620 roku. Na wystawie prezentujemy nieznane wizerunki budowli poprzedzających powstanie Pałacu Staszica, a więc: zbudowanej w 1620 roku na polecenie króla Zygmunta III Wazy prawosławnej kaplicy grobowej, panteonu chwały oręża polskiego i triumfu króla Zygmunta III Wazy (architekt Matteo Castelli lub Giovanni Trevano), stanowiącej mauzoleum zmarłego w 1612 roku na zamku w Gostyninie zdetronizowanego rosyjskiego cara Wasyla IV Szujskiego, jego brata Dymitra i żony Dymitra Katarzyny, którzy dostali się do niewoli polskiej (wraz z najmłodszym carewiczem Iwanem) po bitwie pod Kłuszynem w 1610 roku, a także wzniesionego około 1700 roku, jako wotum za zwycięstwo nad Szwecją, kościoła Dominikanów Obserwantów pod wezwaniem Matki Boskiej Zwycięskiej (architekt Tylman z Gameren). Na wystawie możemy zobaczyć rzadko upowszechniane fotografie Pałacu Staszica w różnych okresach, poczynając od momentu wystawienia go w dobie Królestwa Kongresowego na miejscu kościoła Dominikanów Obserwantów i z połowy cegieł, które pozostały po jego rozbiórce, spowodowanej samobójczą śmiercią na ołtarzu administratora świątyni księdza Józefa Danikowskiego, który sprzeniewierzył pieniądze przeznaczone na jej renowację. Na kolejnych tablicach zobaczymy Pałac Staszica w epoce polistopadowej, kiedy to w gmachu ulokowano najpierw Dyrekcję Loterii, profanując go w ten sposób i lekceważąc decyzje jego fundatora, potem zaś umieszczono na krótko Akademię Medyko-Chirurgiczną, Pierwsze Gimnazjum Męskie, powszechnie zwane „ruskim”, w końcu nielubianą przez Polaków i niepasującą do warszawskiego krajobrazu cerkiew św. Tatiany Rzymianki. Prześledzimy losy Pałacu Staszica w czasie obydwu wojen światowych, gdy gmach pełnił podczas 1. wojny rolę Deutsches Soldatenheim, a podczas 2. był, jak wiele budynków stolicy, placówką powstańczą, a konkretnie bazą zgrupowania „Harnaś” i „Krybar”, oraz w okresie stanu wojennego, gdy z powodu proklamowania i przeprowadzenia 15 grudnia 1981 roku przez NSZZ „Solidarność” akcji protestacyjnej w domu nauki polskiej znalazł się na liście miejsc będących pod specjalnym nadzorem Urzędu Bezpieczeństwa PRL. Ostatnia tablica poświęcona jest czasom współczesnym. Na planszach możemy zobaczyć Pałac Staszica jako rezydencję Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk (1823–1832), Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (1918–1952), Polskiej Akademii Nauk (1952–1981), wreszcie (od 1981 roku) jako wspólną siedzibę Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i Polskiej Akademii Nauk (jej humanistycznych instytutów i zakładów) — sukcesorów Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk i spadkobierców najszczytniejszych tradycji nauki polskiej. Ekspozycja prezentuje więc Pałac Staszica zarówno w pierwotnej klasycystycznej Corazziańskiej formie, jak i w stylu bizantyjsko-ruskim — z pstrymi majolikowymi ukraszeniami — czy też w postaci dumnie sterczących nad Krakowskim Przedmieściem i Nowym Światem wypalonych, trupio szarych nagich murów. Możemy prześledzić różne etapy odbudowy i przebudowy Pałacu Staszica, przyjrzeć się szkicom i planom, zadziwiająco dobrze zachowanym, a także zajrzeć do zamkniętych na co dzień dla zwiedzających jego współczesnych reprezentacyjnych sal. Ikonografii towarzyszą zeskanowane okolicznościowe medale oraz unikatowe dokumenty, przybliżające problemy, z którymi borykał się gmach oraz jego właściciele i lokatorzy, zarówno ci oficjalni, dostojni, a w ich liczbie Towarzystwo Naukowe Warszawskie, Kasa im. Józefa Mianowskiego, Polska Akademia Umiejętności, Instytut Francuski, jak i ci prywatni, często przypadkowi, na przestrzeni prawie dwóch wieków. Jedna z plansz prezentuje dzieje nierozerwalnie związanego z Pałacem Staszica pomnika Mikołaja Kopernika dłuta duńskiego mistrza Bertela Thorvaldsena (odlew wykonał wspólnik Jana Norblina francuski brązownik Jan Baptysta Grégoire, a po jego śmierci w 1829 roku — ojciec Klaudiusz Franciszek i brat Emil), który Warszawa również zawdzięcza pomysłodawcy i w znacznym stopniu fundatorowi, „wiekopomnemu”, jak go nazywali współcześni, księdzu Stanisławowi Wawrzyńcowi Staszicowi.

Autorką scenariusza ekspozycji jest dr Joanna Arvaniti (Archiwum PAN), z którą współpracowali koledzy z APAN: mgr Jan Fronczak, Tomasz Rudzki i mgr Agnieszka Ryhorowicz, którzy wykonali skany dokumentów i przygotowali je do ekspozycji; Tomasz Rudzki współuczestniczył także w pracach korektorskich. Opiekunami naukowymi wystawy i recenzentami tekstów są dr Hanna Krajewska (dyrektor Archiwum PAN) oraz prof. Leszek Zasztowt (dyrektor Instytutu Historii Nauki PAN), a projekt plastyczny opracowały Maria Kaliszczuk-Donaj i Urszula Wołek-Staszewska z Agencji Wydawniczo-Poligraficznej AMALKER, od dawna współpracującej z Archiwum Polskiej Akademii Nauk. Ekspozycja oparta jest na zbiorach Archiwum Polskiej Akademii Nauk, głównie na materiałach zgromadzonych w spuściźnie Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Wykorzystano również obiekty z kolekcji profesora Leszka Zasztowta (Instytut Historii Nauki PAN) i doktor Anny Bujnowskiej (Instytut Badań Literackich PAN). Pojedyncze eksponaty pochodzą z Biblioteki Jagiellońskiej i z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego.
Każda plansza opatrzona jest tytułem, zawierającym daty, oraz jednym lub kilkoma stosownymi cytatami, najczęściej zaczerpniętymi z materiałów źródłowych. Na każdej planszy umieszczony jest tekst prezentujący dzieje Pałacu Staszica i pomnika Mikołaja Kopernika w omawianym na tablicy okresie. Wydawałoby się, że często wizerunki Pałacu Staszica na poszczególnych fotografiach są bardzo podobne, warto jednak zwrócić uwagę na otoczenie gmachu — nieistniejące już dziś budowle, np. pałac Karasia, samochody — warszawy czy słynne autobusy „ogórki” — tramwaje na Krakowskim Przedmieściu, stroje przedstawionych na fotografiach ludzi. Ogromne wrażenie na zwiedzających robią zawsze zdjęcia prezentujące Pałac Staszica zniszczony w czasie 2. wojny światowej; wśród nich zaś jest fotografia absolutnie unikatowa, pochodząca ze spuścizny Jadwigi Braun-Domańskiej, zrobiona z okien Pałacu Staszica w pierwszych dniach powstania warszawskiego przez powstańca Seweryna Brauna o pseudonimie Kris. Bardzo interesująca i niezwykle wymowna jest ważna tylko z dowodem osobistym przepustka do Pałacu Staszica z okresu stanu wojennego 1981–1982, pochodząca ze zbioru doktor Anny Bujnowskiej z Instytutu Badań Literackich PAN, oraz rysunek prezentujący generała Wojciecha Jaruzelskiego, autorstwa kilkuletniego wówczas Kuby Borysa, pochodzący z tego samego okresu i zbioru co wzmiankowana przepustka. Rysunek Kuby nie jest zresztą jedynym akcentem dziecięcym na wystawie. W 2000 roku, z okazji 200. rocznicy powstania Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk, Archiwum PAN we współpracy z gminą Bielany zorganizowało konkurs plastyczny dla dzieci, którego tematem był właśnie Pałac Staszica. Na jednej z plansz prezentujemy wykonany temperą barwny obrazek dziesięcioletniej wówczas Agaty Walinowicz, która zajęła 1. miejsce we wspomnianym powyżej konkursie.

Joanna Arvaniti