Archiwa warszawskie dawniej i dziś

28-02-2012

W przygotowywaniu wystawy (44 barwne tablice o wymiarach 100×100 cm) uczestniczyło osiem warszawskich archiwów oraz zarządzająca podległymi jej archiwami państwowymi NDAP. Na miejsce prezentacji, odbywającej się w ramach XV Festiwalu Nauki, wybrano prestiżowy punkt stolicy — Galerię Plenerową przy ul. Traugutta. Materiały wszystkich instytucji, przedstawianych w kolejności alfabetycznej, zostały podzielone na cztery bloki tematyczne: siedziby, straty wojenne, archiwiści, najciekawsze zbiory.

Tablice wstępne, opatrzone tekstami opisującymi burzliwe dzieje i stan obecny uczestniczących instytucji, prezentują ich historyczne i współczesne siedziby. Wstrząsające wrażenie robią zdjęcia ruin budynków i dokumentów nadpalonych, przestrzelonych lub uszkodzonych odłamkami pocisków (AGAD, CAW). Warto zwrócić uwagę na tablicę upamiętniającą archiwistów poległych, zamordowanych, zaginionych lub zmarłych w czasie 2. wojny światowej. Można tu znaleźć nazwiska takich wybitnych uczonych, jak Stefan Ehrenkreutz zmarły w 1945 roku w więziennym szpitalu w Wilnie, Marceli Handelsman poległy w 1945 roku w obozie Dora-Nordhausen, Janusz Iwaszkiewicz rozstrzelany w 1944 roku w alei Szucha, Józef Siemieński zamordowany w 1941 roku w obozie Auschwitz-Birkenau (AGAD). Głęboko zapada w pamięć nieupowszechniane dotychczas zdjęcie z widokiem na Krakowskie Przedmieście, wykonane z okien Pałacu Staszica w pierwszych dniach sierpnia 1944 roku przez uczestnika powstania warszawskiego S. „Krisa” Brauna (APAN). Szokujące, szczególnie dla młodzieży, są fotografie przedstawiające kamienną pustynię po powstaniu warszawskim na terenie zrównanego z ziemią Muranowa czy Rynku Starego Miasta (APW). W tej części ekspozycji możemy też zobaczyć teraźniejsze magazyny archiwalne, pomieszczenia działów i pracowni naukowych. Interesujące są plansze IPN i NAC prezentujące najnowocześniejszy sprzęt do rekonstrukcji, konserwacji i digitalizacji zbiorów.

Na tablicach poświęconych archiwistom zaprezentowano wizerunki dawnych dyrektorów instytucji, archiwistów szczególnie zasłużonych dla nauki, a także współczesne zdjęcia pracowników podczas realizacji kwerend, w czasie konferencji naukowych czy uroczystości archiwalnych. Warto zwrócić uwagę na świetne rysunki satyryczne z początku lat 60. XX wieku przedstawiające w sposób żartobliwy ówczesne archiwalne problemy. Te zabawne, a jednocześnie bardzo wymowne obrazki są doskonałym urozmaiceniem dostojnej ekspozycji (AAN).

Największą atrakcją wystawy są reprodukcje najcenniejszych i najciekawszych obiektów pochodzących ze zbiorów uczestniczących instytucji. Na tablicach AGAD można podziwiać prawdziwe pomniki dziedzictwa narodowego, m.in. dokumenty: hołdu pruskiego z 1525 roku, unii lubelskiej z 1569 roku, konfederacji warszawskiej z 1573 roku, Konstytucji 3 maja z 1791 roku. AAW pokazało m.in. pergaminowy akt przeniesienia kolegiaty z Czerska do Warszawy z 1398 roku oraz barwną mapę zasięgu terytorialnego archidiecezji warszawskiej z 1918 roku. Najstarszy dokument na wystawie (APAN) pochodzi z 1273 roku (fragment cysterskiej Księgi cudów z opactwa w Kołbaczu z charakterystycznymi opisanymi otworami — pozostałościami po naroślach na skórze młodej kozy). APAN pokazało też najstarsze na wystawie zdjęcie (reprodukcja dagerotypu sprzed 1860 roku przedstawiająca rodzinę Samuela Bogumiła Lindego) i najstarszy medal autorstwa nadwornego medaliera królewskiego Jana Filipa Holzhaeussera (medal zaszczytny Stanisława Augusta Poniatowskiego przyznany Stanisławowi Konarskiemu w 1765 roku, ze słynną inskrypcją „Sapere auso”). Wśród eksponatów APW miłe dla oka są pełne uroku i niezwykłego czaru pocztówki z widokami ulic dawnej Warszawy oraz kolekcja starych konterfektów, wśród których szczególnie urokliwe są portreciki dzieci, a wśród nich wizerunek ośmioletniego Stefka Paszkiewicza czy podobizny czterech pociech Józefa i Anny Smoleńskich. Eksponaty CAW w znacznej mierze związane są z postacią Józefa Piłsudskiego (odezwy, rozkazy). Emocje budzą dokumenty IPN, wśród których znalazły się zdjęcia operacyjne SB, wykonane z ZPO podczas demonstracji w marcu 1968 roku, z okazji pierwszej wizyty Jana Pawła II w Polsce w 1979 roku i w czasie pogrzebu zakatowanego przez milicjantów w 1983 roku poety Grzegorza Przemyka, a także fragmenty akt operacyjnych SB zniszczonych przez komunistycznych funkcjonariuszy na przełomie 1989 i 1990 roku. Mistrzowskie są plansze z fotografiami sportowców, aktorów i tancerzy zrobione podczas wykonywania przez nich efektownych skoków czy tańców (NAC).

Bogactwo przygotowanego przez poszczególne archiwa materiału spowodowało, że wybór zdjęć na wystawę nie był łatwy. Obiekty na tablicach ułożono chronologicznie, jednak czasami wkrada się tu zamierzony artystyczny nieład, spowodowany szczupłością miejsca i chęcią zaprezentowania jak największej ilości różnorodnych unikatowych eksponatów.

Joanna Arvaniti